مفلس کیمیافروش-برای ۱۰ سالگی ویکی پدیای فارسی
برای ۱۰ سالگی ویکی پدیای فارسی
دانشنامه ویکی پدیا، بزرگ ترین و پرخواننده ترین دانشنامه جهان است. از یک سو روزانه میلیون ها نفر به وب سایت این دانشنامه مراجعه می کنند و از سوی دیگر، هر ثانیه چندین ویرایش (جرح و تعدیل مطالب) در بخش های مختلف این دانشنامه به زبان های گوناگون صورت می گیرد. وب سایت ویکی پدیا از آوریل ۲۰۰۷ تاکنون، همواره یکی از ۱۰ وب سایت پربازدید جهان بوده است. این دانشنامه بی شک یکی از پدیده های مهم در روزگار ماست و جا دارد اهمیت و جایگاه آن به مثابه یکی از دستاوردهای بشری مورد توجه قرار گیرد. در مقاله حاضر ابتدا به معرفی ویژگی ها و ساز و کارهای این دانشنامه و اعتبار مطالب آن می پردازیم سپس به طور خاص، وضعیت ویکی پدیای فارسی را مدنظر قرار می دهیم و در پایان، این مسأله را بررسی می کنیم که آیا ویکی پدیا محصول شرایط دوران مدرن و تابع فضای حاکم بر آن است یا خیر.
۱. ویژگی ها، ساز و کارها و اعتبار
دانشنامه ویکی پدیا، دانشنامه ای اینترنتی با محتوای آزاد و مبتنی بر نگارش جمعی است، یعنی اولاً هر کسی که به اینترنت دسترسی دارد می تواند مطالبی به دانشنامه بیفزاید و ثانیاً می توان مطالب دانشنامه را (حتی به شکل تجاری) بدون محدودیت تکثیر و توزیع کرد. این دو ویژگی مهم ترین ویژگی های دانشنامه ویکی پدیا است که جایگاهی منحصر
به فرد به آن می بخشند، اما امکان ویرایش برای همه افراد، دانشنامه ویکی پدیا را در معرض مهم ترین نقد یعنی وضعیت اعتبار محتوا نیز قرار می دهد. مسأله اعتبار مطالب موجود در دانشنامه ویکی پدیا، همواره اولین مسأله ای است که به ذهن خطور می کند و بخصوص در حوزه های علمی و دانشگاهی، ویکی پدیا به همین دلیل مورد نقد قرار می گیرد.
برای روشن شدن وضعیت اعتبار منابع در ویکی پدیا و توجیه آن باید به چند نکته توجه داشت. نکته اول این که هر مطلبی را نمی توان به ویکی پدیا افزود و کاربر ویرایش کننده باید برای هر مطلبی که اضافه می کند، به یک یا چند منبع معتبر ارجاع دهد و البته حق تکثیر منبع را هم رعایت کند. ویژگی های منبع معتبر در قوانین و سیاست های ویکی پدیا به طور مفصل تشریح شده است. نکته دوم که می توان آن را از نکته اول هم نتیجه گرفت، آن است که ویکی پدیا دارای «اعتبار ذاتی» نیست و این مسأله در سیاست های ویکی پدیا صریحاً اعلام شده است. اعتبار مطالب ویکی پدیا متکی بر اعتبار منابعی است که به آنها ارجاع داده شده است.
در واقع، نقش ویکی پدیا تنها منسجم کردن و دسترس پذیر کردن مطالب و احتمالاً نوعی بررسی و فیلتر اولیه برای جلوگیری از افزودن مطالب بی اعتبار و بدون منبع است.
البته این بررسی هم توسط خود کاربران در همکاری با یکدیگر انجام می شود، اما در نهایت، بررسی منابع مورد ارجاع و سنجش اعتبار آنها برعهده خود مخاطب است. لذا روش صحیح بهره گیری از ویکی پدیا آن است که از این دانشنامه به عنوان اولین مرحله تحقیق و به مثابه مدخلی برای دستیابی به سایر منابع استفاده شود.
با توجه به این موارد، روشن است که ویکی پدیا جایی برای اظهارنظر شخصی درباره موضوعات یا حتی انتشار تحقیقات دست اول نیست؛ یعنی حتی نتایج یک تحقیق علمی را تا وقتی که در یک منبع معتبر منتشر نشده باشد، نمی توان به مقالات ویکی پدیا اضافه کرد.
البته ویکی پدیا هم مثل هر پروژه جمعی دیگری، در برابر خرابکاری آسیب پذیر است و گاهی تخطی از این اصول صورت می گیرد. لذا کاربران باید با ایفای نوعی نقش نظارتی به تصحیح مطالب بپردازند و البته از آنجا که تعداد کاربران زیاد است اعمال این نظارت تسهیل می شود.
همچنین به دلیل پویایی بالای این دانشنامه، مدام تجربیات بیشتری در زمینه بهبود مطالب به دست می آید. لذا اعتبار منابع به طور پیوسته در حال افزایش است و نقاط ضعف به سرعت برطرف می شود. همچنین تقریباً هر چند روز یک بار، یک کد یا نرم افزار جدید برای حل یک مشکل و اعمال دقیق تر اصلاحات تدوین می شود؛ از آنجا که حد و مرز مشخصی برای میزان تخصصی بودن مقالات پیش بینی نشده است، مقالات مدام به سمت تخصصی تر شدن پیش می روند و در هر مقاله عمومی، به چند مقاله تخصصی تر که به یک جنبه از موضوع عمومی پرداخته اند، ارجاع داده می شود.
ویژگی دیگر ویکی پدیا آن است که مدخل ها (مقالات) به شکل شبکه ای و مرتبط به هم نوشته می شوند و در دسترس مخاطب قرار می گیرند. مقالات به چند شیوه با یکدیگر ارتباط دارند:
۱. در جای جای متن هر مقاله، لینک های آبی به مقالات دیگر وجود دارند.
۲. «رده ها» که در پایان هر مقاله قابل دسترس هستند، مقالات را بر پایه یک ویژگی خاص و مشترک در کنار هم فهرست می کنند.
۳. «الگوها»، نمای کلی و مختصری از مقالات حول یک موضوع خاص را نشان می دهند.
۴. در پایان هر مقاله، بخش «جستارهای وابسته»، مدخل های دیگری را که ارتباط مستقیمی با موضوع مقاله دارند، نشان می دهد. به این ترتیب از هر مقاله ویکی پدیا می توان با استفاده از همین چند امکان و بدون جست وجوی مستقیم به هر مقاله دیگری رسید؛ یعنی بدون استثنا، هر دو ،مقاله ای به یکدیگر مرتبط هستند.
در ویکی پدیا، نظام سلسله مراتبی یا بوروکراتیک در میان کاربران وجود ندارد و تنها به برخی کاربران بر پایه میزان سابقه و تجربه و با رأی گیری از عموم کاربران، دسترسی های خاصی از جمله امکان حذف کامل مقاله (با ارائه دلیل مشخص) اعطا می شود. همچنین تأکید بر آن است که از کاربران تازه کار استقبال شود تا بتوانند با راهنمایی دیگر کاربران زودتر کارشان را شروع کنند.
علاوه بر این، ویرایش از نظر فنی پیچیدگی ندارد و بسیار ساده است. با دانستن چند نکته ساده و حتی بدون مطالعه همه قوانین و سیاست ها می توان کار ویرایش را آغاز کرد و کسب تجربه منوط به ویرایش های بیشتر است. نکته دیگر آن است که از هر پیشنهادی برای بهسازی ویکی پدیا استقبال می شود و به سرعت می توان پیشنهاد را در معرض نظرخواهی قرار داد و در صورت توافق
به کار گرفت.
در ویکی پدیا معمولاً امکان اعمال قدرت و لابی گری وجود ندارد، هر چند که گاهی ممکن است چنین مواردی مشاهده شود حتی در این صورت امکان گفت وگو با سایر کاربران و کمک گرفتن از آنها برای مقابله با این موارد وجود دارد. ساز و کارهای ویرایش در ویکی پدیا کاملاً شفاف هستند و کوچک ترین و جزئی ترین ویرایش ها همراه با تاریخ و زمان دقیق در تاریخچه هر مقاله ثبت می شود و حتی اگر یک ویرایش خاص حذف شود، در تاریخچه مقاله قابل دسترس است. به این ترتیب، مشخص است که مسئولیت هر ویرایش با کدام کاربر است.
هیچ گونه بده بستان مالی در پروژه ویکی پدیا حتی برای کاربران در سطوح بالای دسترسی وجود ندارد و تنها حدود ۷۰ نفر کارمند بنیاد ویکی مدیا (نهاد مدیریت کننده پروژه های ویکی) که مسئولیت برخی امور فنی و حقوقی را برعهده دارند، حق الزحمه دریافت می کنند. همچنین در ویکی پدیا و سایر پروژه های زیر نظر بنیاد ویکی مدیا، از تبلیغات تجاری به منظور تأمین هزینه ها استفاده نمی شود و هزینه ها عمدتاً با کمک های خیریه تأمین می شود.
۲. وضعیت ویکی پدیای فارسی
اولین صفحات ویکی پدیای فارسی اواخر آذر ۱۳۸۲ ایجاد شدند. این دانشنامه هم اکنون دارای حدود ۳۴۰ هزار مقاله (مدخل) است و با این تعداد مقاله، در میان زبان های مختلف، در جایگاه نوزدهم و بالاتر از زبان عربی، ترکی، مجاری و کره ای قرار دارد. ویکی پدیای انگلیسی با حدود ۴ میلیون و ۴۰۰ هزار مقاله دارای جایگاه اول است و ویکی پدیای آلمانی با حدود یک میلیون و ۷۰۰ هزار مقاله در جایگاه دوم قرار دارد.
طبق این آمار، به نظر می رسد ویکی پدیای فارسی پیشرفت قابل توجهی نسبت به سایر زبان ها داشته است. همچنین ویکی پدیای فارسی از نظر شمار کاربران در رده پانزدهم و از نظر شمار کاربران فعال در رده چهاردهم قرار دارد. البته تعداد کاربران فعال حدود ۳ هزار نفر و تعداد کل کاربرانی که در ویکی پدیا ثبت نام کرده اند، حدود ۴۰۰ هزار نفر است و بنابراین فاصله زیادی میان این دو تعداد وجود دارد.
ویکی پدیای فارسی از ابتدا پایبند به اجرای صحیح استانداردهای مربوط به زبان فارسی در وب بوده است و کارهای زیادی برای بومی سازی نرم افزارها انجام شده است.
مقالات ویکی پدیای فارسی از نظر معیارهای صحیح کدنگاری و نگارشی دارای کیفیت بالایی است و اصول نگارشی فرهنگستان زبان و ادب فارسی تا حد زیادی در آن رعایت می شود. ذکر چند نقطه ضعف ویکی پدیای فارسی نیز خالی از فایده نخواهد بود.
اول این که ویکی پدیای فارسی برخلاف بسیاری از ویکی پدیاهای هم رده خود، عموماً با کمبود تصویر روبه روست. از آنجا که تصاویر باید با رعایت حق تکثیر در ویکی پدیا قرار گیرند، بخش اعظم تصاویر ویکی پدیای فارسی، تصاویری است که خود کاربران این دانشنامه تهیه کرده اند.
برای مقابله با این کمبود، لازم است عکاسان و همچنین افرادی که تصاویری مرتبط با مقالات در اختیار دارند، آنها را در وب سایت ویکی کامنز که یکی دیگر از پروژه های ویکی است، بارگذاری کنند تا بتوان آنها را با رعایت حق تکثیر، در مقالات ویکی پدیا مورد استفاده قرار داد.
نکته دیگر این که فعالیت زنان در ویکی پدیای فارسی بسیار اندک است. البته به طور کلی، در بخش های گوناگون دانشنامه ویکی پدیا و زبان های مختلف، کاربران زن، حدوداً یک چهارم کل کاربران را تشکیل می دهند، اما این مسأله در ویکی پدیای فارسی بارزتر است.
بالأخره این که به تبع فضای اجتماعی و سیاسی ایران، نگاه های منفی و افراط آمیز به ویکی پدیای فارسی از سوی افراد و جناح های مختلف وجود دارد. باید مجدداً تأکید کنیم که در ویکی پدیا، همواره فضای گفت وگو وجود دارد و اصولاً بیش از نیمی از صفحات ویکی پدیا به صفحات بحث اختصاص دارد که مستقل از مقالات هستند و در آنها راجع به بهبود مطالب و حتی جزئی ترین مسائل در کار ویرایش، گفت وگو صورت می گیرد.
بنابراین همه کاربران، در صورت ایجاد اختلاف نظر می توانند با تکیه بر سیاست بی طرفی که در ویکی پدیا بسیار مورد تأکید است، با یکدیگر گفت وگو کنند و حتی برخی قوانین را در جهت ارتقای وضعیت این دانشنامه تغییر دهند.
۳. پناهگاهی در برابر عصر تکنولوژی
اگر بخواهیم با نگاهی هایدگری و منتقدانه به دوره معاصر و عصر تکنولوژی نگاه کنیم، این سؤال پیش می آید که آیا ویکی پدیا با ویژگی های خاص خود، محصول دوران مدرن و عقلانیت جدید است و همگام با آن پیش می رود یا خیر. در بخش نهایی این مقاله، استدلال هایی ارائه می دهیم که نشان می دهند بسیاری از خصوصیات ویکی پدیا با ویژگی های عصر تکنولوژی و نیهیلیسمی که در آن وجود دارد، سازگار نیستند.
ابتدا باید توجه داشت که برخی از ویژگی های ویکی پدیا اساساً حاصل شرایط دوره معاصر هستند؛ مثلاً اراده معطوف به شناخت جهان که در ویکی پدیا وجود دارد، ویژگی اصلی عقلانیت جدید است. دیگر این که اینترنتی بودن ویکی پدیا ناشی از پیشرفت تکنولوژی و فراگیر شدن آن است و بالاخره این که در ویکی پدیا، مقالات جدی و پراهمیت در کنار مقالات کم اهمیت و شاید مبتذل، جایگاه یکسانی دارند و این از مشخصه های نیهیلیسم و سکولاریسم عصر ماست.
اما در کنار این ویژگی ها، مسائل دیگری وجود دارند که فضای این دانشنامه را از شرایط کلی دوران مدرن دور می کنند. اول این که برخلاف روزگار ما که روزگار مرگ ارزش هاست، یک مجموعه اصول و ارزش ها در ویکی پدیا وجود دارد از جمله ۱. تأکید بر بی طرفی در ویرایش مقالات و استفاده همزمان از رسانه های موافق و مخالف موضوع ۲. احترام به افرادی که موضوع مقالات ویکی پدیا هستند و عدم افزودن مطالب جنجال برانگیز راجع به آنها (حتی مطالب دارای منبع) در مقالات مربوطه ۳. فرض حسن نیت در برخورد با کاربرانی که ویرایش های آنها خرابکارانه محسوب می شود.
دیگر این که برخلاف فردگرایی و سوبژکتیویسم دوران جدید، ویکی پدیا جامعه ای با یک هدف مشترک و جمعی یعنی اعتلای دسترسی عموم افراد به دانش جهانی است.
برخلاف وب سایت هایی مثل فیس بوک و حتی وبلاگ ها که در آنها تأکید بر فرد است، در ویکی پدیا افراد اصالت ندارند و کارها بر پایه اعلام سلیقه و خوشایند و بدایند شخصی پیش نمی رود.
همچنین ویکی پدیا پروژه ای نفع محور و تجاری نیست و کار هر فرد برخاسته از شور و علاقه شخصی است.
به نظر می رسد این ویژگی ها نشان می دهد فعالیت در ویکی پدیا، تا حدی با فاصله گرفتن از فضای نیست انگارانه دوران معاصر نسبت دارد. پس جا دارد در ۱۰ سالگی ویکی پدیای فارسی، به همه آنها که در نگارش کلمه به کلمه این دانشنامه نقش داشته اند خداقوت بگوییم.
علی پیرحیاتی
روزنامه ایران ( www.iran newspaper.com )