بانوانی که دیتا طبخ و ثروت درو می کنند

ورود زنان و دختران به ICT، چقدر فقرزدایی کرده است؟

سال ۲۰۱۲ از سوی اتحادیه بین المللی فناوری اطلاعات (ITU) به عنوان سال «توسعه بهره مندی زنان و دختران در فناوری اطلاعات و ارتباطات» نامگذاری شده و «حمدون توره»، رییس این اتحادیه، از کلیه کشورهای جهان خواسته است که در این سال همه منابع متصور خود را به کار گیرند تا دسترسی زنان و دختران به ویژه در مناطق محروم و فقیرنشین، به زیرساخت های فناوری اطلاعات و نیز دانش استفاده از آن، تضمین شود.

کاهش جمعیت افراد زیر خط فقر دیجیتال و نیز کاهش شکاف جنسیتی در دسترسی به زیرساخت های فناوری اطلاعات، سیاستی است که به ویژه در مناطق محروم، می تواند علاوه بر کاهش نابرابری های اقتصادی در سطح جامعه و هم بر کاهش نابرابری های جنسیتی تاثیر مثبت محسوسی داشته باشد. به علاوه آشنایی زنان ساکن مناطق محروم با مهارت های استفاده از فناوری اطلاعات، می تواند با توجه به جایگاه تربیتی آنان، به ارتقای سطح آشنایی کودکان آنها با فناوری اطلاعات منجر شده و تاثیرات مثبت مضاعفی را به همراه آورد. در کنار اینها، نقش دسترسی به فناوری اطلاعات در توسعه مشاغل پاره وقت در مناطق محروم نیز، مساله مهمی به حساب می آید که به ویژه در کشوری مانند هند، با موفقیت فراوان همراه بوده است.

اما چه عوامل دیگری باعث می شوند که تمرکز بر ارتقای دانش زنان و دختران در زمینه اینترنت و فناوری اطلاعات، از اهمیت مضاعفی برخوردار باشد؟

«دولت الکترونیک خیلی کلاس داره»؛ درست همین چند سال پیش بود که این جمله بارها و بارها با پخش آگهی دولت الکترونیک در رسانه ملی، پای خود را به خانه مردمی گذاشت که شاید در آن زمان آشنایی چندانی با پایانه های پرداخت یا پرداخت تلفنی قبوض نداشتند.

این آگهی تلویزیونی به گونه ای جذابیت های زیادی را همراه خود کرده بود که گاهی در کوچه و بازار نیز این واژه از زبان بسیاری از مردم شنیده می شد. شاید بیراه هم نبود، چرا که نبود بسترهای لازم برای استفاده درست از فناوری اطلاعات و ارتباطات، همچون زمینی بایر شده بود که توان استفاده و آبادانی آن به راحتی در دولتمردان یا مردم دیده نمی شد. امروزه اما، روند جهانی توسعه فناوری اطلاعات که در آغاز قرن بیست و یکم با سرعتی شگفت انگیز در حال شتاب گرفتن است، با ورود قشر همیشه در خانه یعنی مادران و زنان به حیطه فعالیت های مرتبط با فناوری اطلاعات، روی دیگری از این سکه هفت رنگ را در معرض نمایش قرار داده و نتایجی موثر در زمینه توانمندسازی خانواده های فقیر به همراه داشته است.

بانوان؛ آموزگاران رایگان ارتباطات و فناوری اطلاعات در خانواده

استفاده از ظرفیت های خالی اما موثری که هر خانواده برای توسعه فناوری اطلاعات و درآمدزایی دارد، چیزی نیست که بتوان صرفا آن را محدود به فناوری های روز از جمله سیستم های ارتباطی مانند کامپیوتر یا اینترنت دانست، چرا که وجود این ظرفیت ها در اولویت اول با مصداق زنان و دختران روبه رو است. وجود افرادی که شاید بیشتر از مردان شانس گذراندن عمر خود را در خانه دارند، زمانی از اهمیت بیشتر برخوردار می شود که توجه کنیم اهرم های تربیتی و فرهنگ سازی موجود در دست زنان، به صورت بالقوه می تواند بسیار بیشتر از برنامه های بلندمدت وزارتخانه ها کارساز شود. ایجاد بسترهای لازم برای آموزش افراد خانواده با فناوری اطلاعات و البته استفاده از مزایای در خانه ماندن یعنی استفاده از مشاغلی که به صورت مستقیم با فعالیت های الکترونیک در ارتباط هستند، همگی از دلایلی است که می توان برنامه های میان مدت و کوتاه مدت بسیاری را در جهت ورود گسترده زنان و دختران به حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات ترسیم کرد.

البته روی دیگر این سکه زمانی روشن می شود که ارتقای آشنایی بانوان با فناوری اطلاعات، به صورت مستقیم بتواند برای خانواده درآمدزایی داشته یا منجر به کاهش هزینه ها شود. این مساله که به صورت مستقیم و غیرمستقیم مصادیق زیادی را در دهه های اخیر به همراه داشته، یکی از کاتالیزورهایی بود که سبب شد دولت الکترونیک در طول سال های گذشته بسیار بیشتر از قبل مورد اقبال مردم بسیاری از کشورهای جهان واقع شود.

زنان و مادران از نظر نقش تربیتی تاثیرگذاری که دارند، توانسته اند فرهنگ سازی برای استفاده از دولت الکترونیک را هر چه بیشتر در خانواده نهادینه کنند تا جایی که در پیام های بازرگانی رسانه ملی نیز به خوبی به این مساله توجه شده و جایی که افراد دیگر خانواده بیشتر تمایل به استفاده سنتی در پرداخت قبوض یا موارد مشابه دارند، بانوان خانه با یادآوری سهل بودن استفاده از دولت الکترونیک، عملا بقیه اعضای خانواده را به سمت دیگری هدایت می کردند.

به علاوه تجربه ده ها کشور دیگر نشان می دهد پربیراه نیست اگر نقش مادران و زنان در فناوری اطلاعات را از نظر درآمدزایی برای خانوارها نیز مورد تاکید ویژه قرار دهیم. بررسی خانواده های نسبتا فقیری که توانسته اند در حین زیستن در کشورهای در حال توسعه با استفاده از نردبان دولت الکترونیک به سادگی به سطح رفاه بیشتری دست یافته و خود را به طبقه متوسط وارد کنند، خود مصداقی بر این مدعا است که فناوری اطلاعات می تواند عاملی برای رفع فقر از خانواده ها شود.

نامگذاری سال ۲۰۱۲ با نام «زنان و دختران در فناوری اطلاعات»، شاید بیش از هر چیز، به منزله تاکید بر این واقعیت باشد که جایگاه زنان و مادران به ویژه در خانواده های مناطق کمتر توسعه یافته، می تواند همانند اهرمی برای توسعه هر چه بیشتر مزایای فناوری اطلاعات به کار گرفته شود.

از بین رفتن نقش سنتی مادران با ورود به IT

در کنار این ها، باید اعتراف کرد که در گذشته ای نه چندان دور، در اکثریت قریب به اتفاق کشورهای جهان، استفاده مادران خانوارهای مناطق محروم از فناوری اطلاعات، درست همان قدر دور از ذهن به نظر می رسید که استفاده یک کودک دوساله از خدمات آنلاین یک بانک!

اما اکنون در بسیاری از مناطق کمتر توسعه یافته دنیا، مادرانی که تا چند سال قبل تنها معیار مادر بودنشان استفاده از سبزی یا طبخ غذا در آشپزخانه بود، به کاربران منظم اینترنت تبدیل شده اند. به خوبی مشهود است که فناوری اطلاعات و اینترنت، امروزه در بسیاری از کشورهای فقیر هم، پای خود را فراتر از ایجاد یک دفتر ICT در هر روستا گذاشته و توانسته به عنوان یکی از اقلام اساسی در سبد خانوارها، از طریق بانوان وارد خانواده های بخش بزرگی از کشورهای در حال توسعه شود.

شاید به همین دلیل باشد که بانک جهانی و سازمان ملل تاکنون پروژه های مختلفی را در سطح جهانی در حمایت از استفاده زنان از فناوری اطلاعات، با هدف کاهش فقر در مناطق محروم اجرا کرده اند؛ پروژه هایی که هدف کلی تمامی آنها ایجاد موقعیت بهتر برای این خانواده ها در سایه دسترسی زنان و دختران به فناوری اطلاعات است.

همچنین توجه به این مساله که بخش بزرگی از زنان در مناطق کمتر توسعه یافته مشارکت اندکی در فعالیت های اجتماعی دارند، می تواند انگیزه مهمی محسوب شود تا سازمان های دولتی و نیز سازمان های مردم نهاد، بخشی از برنامه های مدون خود برای ورود این زنان به فعالیت های اجتماعی را در قالب توسعه زیرساخت های دسترسی آنان به اینترنت و نیز ارائه آموزش های کاربرد اینترنت پیگیری کنند. به این ترتیب علاوه بر تقویت مشارکت اجتماعی زنان، نقش اقتصادی آنها نیز تقویت شده و می توانند در کنار انجام امور روزمره خانواده، بخشی از وقت خود را به درآمدزایی از طریق «کار از راه دور» (Teleworking) اختصاص دهند.

پربیراه نیست که سال ۲۰۱۲ از طریق اتحادیه جهانی ارتباطات (ITU)، سال توسعه نقش دختران و زنان در عرصه فناوری اطلاعات نامگذاری شده و هدف اصلی آن توجه دادن به مدیران ارشد کشورها برای حمایت از دسترسی آسان زنان به شبکه اطلاعاتی جهانی، به ویژه در اموری است که مرتبط با افزایش کیفیت زندگی یا ارتقای وضعیت اقتصادی باشد. در حال حاضر در کشورهای توسعه یافته یا در برخی از کشورهای در حال توسعه، زنان همگام با مردان در فعالیت های اقتصادی از طریق تجارت الکترونیک و در چارچوب اقتصاد الکترونیک همراه هستند. در این اقتصادهای توسعه یافته، به خوبی دیده می شود که برخی از شرکت های بزرگ اقتصادی حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات توسط زنان مدیریت شده و در انجام شغل های مختلف مرتبط با فناوری اطلاعات و اینترنت نیز تقریبا هیچ تفاوتی بین مردان و زنان دیده نمی شود.

با این وجود، هدف اصلی اتحادیه جهانی ارتباطات از نامگذاری سال ۲۰۱۲، این بوده که بر لزوم توسعه ورود زنان کشورهای در حال توسعه به عرصه دنیای مجازی تاکید کند تا با ورود بانوان به فعالیت هایی که زمینه انجام آن از خانه هم فراهم است، زمینه درآمدزایی این قشر فراهم شود. چنانچه از جمله مشاغلی که اتحادیه جهانی مخابرات در برخی مناطق بسیار فقیرنشین اجرایی کرده، می توان به تبلیغات و بازاریابی اینترنتی برای محصولات مختلف، و نیز پاسخگویی به سوالات خریداران محصولات بخشی از فروشگاه های بزرگ اشاره کرد که از طریق زنانی ساکن در روستاها و مناطق محروم، محقق شده است.

خیز بانوان هند و بنگلادش برای تصاحب مشاغل اینترنتی کشورهای توسعه یافته

هندوستان را می توان یکی از کشورهایی دانست که با اجرای زیرساخت های دسترسی به اینترنت پرسرعت در مناطق مختلف، توانسته است تحولی در توسعه مشاغل دورکار ایجاد کرده و برنامه موفقی را با هدف ورود بانوان روستایی این کشور به حوزه های مختلف مرتبط با «تجارت الکترونیک» باز کند. برای مثال هم اکنون پاسخگویی به بسیاری از سوال های مشتریان فروشگاه های زنجیره ای غول پیکری مانند «وال مارت»، توسط زنانی صورت می گیرد که پشت سیستم های کامپیوتری خود در هند نشسته و آماده خدمات دهی به این مشتریان هستند. به این ترتیب زمانی که فردی از هر نقطه جهان سوالی را در مورد اجناس فروشگاه وال مارت دارد، پاسخ خود را از یکی از این زنان که قبلا آموزش های لازم را دیده اند و در کشور دیگری مانند هند مستقر هستند، می گیرد.

نمونه های دیگر کمک توسعه فناوری اطلاعات به اشتغال خانگی، به آموزش دادن زنان روستایی هندی برای تولید بعضی از محصولات خانگی مثل قارچ یا گیاهان دارویی مربوط می شود.

در این زمینه سازمان های دولتی مرتبط با کشاورزان، با صرف هزینه ای ناچیز، هم آموزش های لازم و هم اطلاعات مربوط به آخرین وضعیت بازارهای مصرف مختلف را به طور منظم در سایت های اینترنتی مشخصی قرار داده و ساکنان مناطق روستایی را به بازدید از این سایت ها تشویق می کنند. خلاصه آنکه توسعه فناوری اطلاعات، می تواند منشأ ظهور انواع خلاقیت و نوآوری در ایجاد اشتغال برای زنان فقیر و روستایی شود.

چنانچه در کشوری مانند بنگلادش نیز به خوبی دیده می شود که اقدامات انجام شده در استفاده زنان از فناوری اطلاعات باعث شده تا زنان مناطق محروم و کم درآمد با این روش بتوانند زمینه ارتقای زندگی خود را فراهم کنند؛ فرآیندی که هم به ارتقای وضعیت معیشتی کل خانواده منجر شده، هم جایگاه زنان در داخل خانواده ها را ارتقا داده و هم به افزایش سطح تولید ناخالص ملی کمک کرده است.

روزنامه دنیای اقتصاد ( www.donya e eqtesad.com )

سپیده اشرافی