ایران مارک " یا"مارک ایران"چیست؟

ایران مارک یا مارک ایران به زبان ساده عبارت است از الگویی برای ذخیره "کامل" و"صحیح" اطلاعات "کتابشناختی" در زبان فارسی روی کامپیوتر.

چکیده:

درشئون مختلف نظام اطلاع رسانی کشور پراکندگی مشخصی حاکم است.یکی از عوامل موثردر این ناهماهنگی، نبود الگویی واحدبرای ذخیره اطلاعات کتاب شناختی بر روی رسانه های جدید ازاطلاع رسانی همچون کامپیوتر –در سطح ملی است.کشورهای پیشرفته از سالها پیش و کشورهای در حال توسعه طی دهه اخیر،هر یک الگویی ملی را برای خود طراحی و مورد استفاده قرار داده اند،در ایران نیز,پیش نویس الگویی تحت عنوان"مارک ایران" توسط کتابخانه ملی با اقتباس از الگویی به نام "یونی مارک" و "ایران مارک" توسط مراکز اطلاعات و مدارک علمی ایران با اقتباس از الگویی به نام "یو.اس. مارک" که در کتابخانه کنگره مورد استفاده قرار گرفته ،تدوین شده است. این مقاله مروری است بر شرایط فعلی حاکم بر مراکز اطلاعاتی کشور و تشریح دلایل لزوم استفاده از یک الگوی ملی و در پایان به تشریح" وضعیت نشرو پخش و غیره" در مارک ایران پرداخته می شود.

مقدمه:

روند روزافزون تولید اطلاعات در جهان و ضرورت کنترل حجم عظیم اطلاعات از سوی کتابخانه ها و مراکز کتابشناختی در سراسر جهان ،مدت زمانی است که این گونه موسسات را به چاره اندیشی واداشته است. از سوی دیگر،گسترش ارتباطات،باعث گشترش هر چه بیشتر و وسیع تر انتقال اطلاعات شده و این امر به نوبه خود سبب شده است که اطلاعات مشترکی در بسیاری از نقاط جهان به وجود آید.چگونگی کنترل این اطلاعات مشترک،کتابخانه ها و مراکز کتابشناختی و اطلاع رسانی را از بسیاری جهات به یک دیگر نزدیک ساخته است.به همین دلیل ، امروزه تبادل اطلاعات کتابشناختی بین کتابخانه ها ی مختلف ،خواه درون یک کشور، خواه در میان کشورهای گوناگون از اهمیت به سزایی برخوردار است.کتابداری که می خواهد با

مارک (MARC:

Machine Readable Cataloging):

نظامی که نخستین بار در امریکا توسط کتابخانه کنگره به وجود آمد تا سازماندهی و اشاعه اطلاعات کتابشناختی ماشینی برای ثبت در کتابشناسی های ملی یا محلی را به منظور دبیزش،میسر سازد.در واقع شناسه های مارک امریکایی(USMARC) و مارک انگلیس (UKMARC) مبتنی بر قواعد فهرستنویسی انگلو امریکن است و اطلاعات مو ضوعی آن شامل شماره ها ی رده بند ی کتا بخانه کنگر ه و سر عنوانهای موضوعی کنگره می باشد.(سلطانی وراستین،۱۳۷۹)در این جا به دلیل مرتبط بودن مارک ایران با مارک امریکا و یونی مارک به شرح هر یک آنها پرداخته می شود:

مارک امریکا (USMARC):

بررسی برای ماشینی کردن فهرستنویسی در کتابخانه کنگره از اواخر دهه ۱۹۵۰ آغاز شد .به همین دلیل کتابخانه از ”شورای منابع کتابخانه“امریکا درخواست بودجه برای این تحقیق کرد. در این اثنا سازمان کتابشناسی ملی انگلستان(BNB)نیز نسبت به شرکت در این طرح اظهار علاقه کرد ولذابا استفاده از تجارب گذشته برنامه ”مارک۲“را آغازبه کار کردکه در آن بسیاری از کارمندان کتابخانه نیز شرکت داشتند.قرارشد ساختار پیکره"مارک۲" قادر باشد اطلاعات کتابشناختی کلیه مواد کتابخانه ای و مشخصات وابسته مثل نام ، موضوع ،ارجاعها و غیره را در برگیرد. بعلت عظیم بودن برنامه،قرار شد برای زودتر رسیدن به مقصود،مواد کتابخانه ای تک تک مورد بررسی قرار گیرد. ابتدا "کتاب"در نظر گرفته شد. در سال۱۹۶۷طی همایش دیگری،پیکره"مارک ۲" مورد بررسی قرار گرفت. در ژوین ۱۹۶۸کتابخانه کنگره ۵۰هزار کتاب به زبان انگلیسی را از طریق رکوردهای قابل خواندن با ماشین ارایه داده بود.گزارش این پروژه در سال ۱۹۶۸داده شد. در سال۱۹۶۹باکمک انجمن کتابداران آمریکا اولین دستنامه مارک Marc manual منتشر شد.کتابخانه کنگره اکنون نه تنها برای همهءکتابخانه ای بلکه برای همهءآنها به زبانهای مختلف حتی زبانهای غیر رومنی پیکرههای لازم را طرح ریزی کرده است.(سلطانی،راستین،۱۳۷۹)

یونی مارک(UniMarc) :

فهرست جهانی قابل خواندن با ماشین که زیر نظر گروه کار ایفلا استاندارد شده است.یونی مارک،شماره ها،نشانگرهاو فیلدهای فرعی را در ضبط کتابشناختی قابل خواندن با ماشین مشخص می نماید.هدف اولیه آن سهولت مبادله بین المللی داده های کتابشناختی قابل خواندن با ماشین در موسسات کتابشناختی ملی است.(سلطانی و راستین،۱۳۷۹)

علل پدید آمدن مارک های مختلف:

چون شرایط کتابشناختی در انتشارات همه کشورها یکسان نیست و به تبع آن ، فهرستنویسی کشورهای مختلف ،متفاوت است و نیز، به دلیل وجود خطوط و زبان های مختلف، نمی توان از قالب مارک یکسانی برای تبادل اطلاعات در جهان استفاده کرد.

از جمله آنکه دلیل این که قواعد فهرستنویسی توصیفی و فهرستنویسی موضوعی آلمان با قواعد مشابه در کشورهای دیگر متفاوت است مارک کشور آلمان نیز منحصر به فرد است. تاثیر قواعد فهرستنویسی بر پیدایش مارک های مختلف به اندازه ای است که حتی مارک کتابخانه کنگره آمریکا و مارک کتابشناسی ملی بریتانیا که هر دو بر مبنای قواعد فهرستنویسی انگلو امریکن به وجود آمده اند به دلیل تفاوت های میان ویراست آمریکایی و ویراست انگلیسی این مجموعه قواعد، با یک دیگر سازگار نیستند(Long,۱۹۸۴).

در قالب مارک ژاپن و مارک چین چند فیلد جدید برای داده هایی که به زبان های خاص این کشورها هستند به وجود آمده است. در کشورهایی که بیش از یک زبان رسمی دارند فیلدها و/ یا فیلدهای فرعی باید به اطلاعات به زبان های متفاوتی که در این کشورها به کار می روند اختصاص یابند. در قالب مارک کانادا که بر پایه مارک ایالات متحده ساخته شده امکاناتی فراهم شده است که توسط آن ها می توان داده های فیلدهای مشخصی را بر حسب نیاز،به یکی از دو زبان رسمی این کشور ،یعنی انگلیسی و فرانسه بازیابی نمود(Hagler and Simmons, ۱۹۸۲).

در کشورهایی مانند چین و ژاپن که الفبایی بسیار گسترده دارند مجموعه نویسه ها و کدهای متفاوتی باید به کار رود که این نیز به نوبه خود باعث شده است مارک های این دو کشور با سایر مارک ها تفاوت های چشمگیر داشته باشند.

بنابراین ملاحظه می شود که هر کشور برای انجام امور فهرستنویسی خود به قالب مارکی نیاز دارد که برای احتیاجات خاص آن کشور طراحی شده باشد. از این رو ، برای تبادل اطلاعات کتابشناختی و فهرستنویسی با کشورهای دیگری که آنها نیز به دلایل بالا ،دارای قالب خاص خود هستند به قالب دیگری با ویژگی های مشترک نیاز است.

هدف و دامنه مارک ایران:

هدف اصلی مارک ایران تسهیل تبادل داده های کتابشناختی ماشین خوان سازمانها در سطح ملی و بین المللی است. مارک ایران همچنین میتواند به عنوان الگویی برای طراحی فرمتهای داخلی جهت ذخیره و بازیابی اطلاعات کتابشناختی ماشین خوان مورد استفاده قرار گیرد.مارک ایران محتوا نماهای لازم را (مانند شماره، نشانگر، فیلدهای فرعی) برای اجزای رکوردهای کتابشناختی ماشین خوان تعیین می کند و فرمت منطقی و یکنواختی را برای ساختار فیزیکی این رکوردها ارائه می دهد.

در ویراست نخست مارک ایران، تک نگاشتها تحت پوشش قرار گرفته اند. در ویراستهای بعدی، فرمت مناسب برای پیایندها و منابع دیداری و شنیداری ، گرافیکی و الکترونیکی ارائه خواهد شد.

بنابراین مارک ایران فرمتی دربرگیرنده تمامی مدارک کتاب شناختی می باشد.این مدارک شامل انواع:

کتاب: عبارت کتاب یک عبارت عام و کلی است و شامل کتاب ، پایان نامه ، گزارش تحقیقاتی ،مقاله، مجموعه مقالات و... می شود.

مواد آرشیوی: شامل نسخ خطی،آثار باستانی، عتیقه جات، اشیایی که در موزه نگهداری می شوند و...

نقشه: شامل انواع نقشه های جغرافیایی به اشکال مختلف مثل کره، نقشه های برجسته و...

مواد شنیداری: شامل انواع نوارهای کاست،ریل، و... حاوی سخنرانی ، موسیقی،...

مواد دیداری: شامل عکس ، اسلاید، نگاتیو، فیلم های داستانی ومستند و علمی ، کارتون و...

مجلات: شامل هر آنچه که به صورت تناوبی و دوره ای منتشر می شود.

پرونده های کامپیوتری: شامل کلیه فایلهای کامپیوتری حاوی اطلاعات و نرم افزارهای مختلف طراحی شده است.

مثال ۱:

۱۳۶۵ امیرکبیر c$تهران ۲۱۰ # #

نام ناشر "موسسه انتشاراتی امیرکبیر" است و در این جا کوتاه شده است.

مثال ۲:

(چاپخانه حسینی) ۱۳۴۲ بی نا c[$ اهراز]صحیح :اهواز۲۱۰ # #

محل نشر اشتباها“اهراز“وارد شده است.کتاب ناشر ندارد و فقط نام چاپخانه در روی اثر نوشته شده است.

نمایش رکورد مطابق دستورالعمل ISBD:

اهراز[صحیح:اهواز:بی نا]،۱۳۴۲(چاپخانه حسینی).

نتیجه گیری :

از مطالب بالا چنین بر می آید که قالب مارک ایران،قالبی فهرستنویسی و کتابشناختی است.به کارگیری این قالب ایجاب می کند که فهرستنویسان با دیدی دقیق و وحدت گرایانه به فهرستنویسی کتابخانه ها ی خود نگاه کنند.این دیددقیق،در دو مورد باید به کار رود :یکی اینکه فهرستنویسان دقیقا و عینا بررسی کنند که آیا فهرستنویسی کنونی آنها،بدون واسطه کتابدار میز امانت تا چه اندازه پاسخگوی نیازهای مراجعین است.در واقع میز امانت باید آمارهای دقیقی در این مورد در اختیار بخش فهرستنویسی قرار دهد.پرسش اساسی این است که آیا مراجعین ایرانی به وسیله فهرستنویسی که تاکنون برایشان انجام شده است می توانند بدون کمک به کتابدار میز امانت، جستجوی کتابشناختی موفقی را انجام دهند؟ هنگامی که مراجع به میز امانت اطلاع می دهد که مطلب مورد نیاز خود را نمی توانداز طریق برگه دان پیدا کند کتابدار بایدبدقت بررسی کندکه جستجو چگونه انجام شده و چرا به نتیجه نرسیده است. بطور کلی نیازهای فهرستنویسی مراجعین ، یا به سخن دیگر ، آن گروه از نیازهایی که قرار است به وسیله فهرستبرگه ها پاسخ داده شود اما بی پاسخ می ماند باید مرتبا از سوی میز امانت به بخش فهرستنویسی گزارش شود تا اگر اشکالات ، ناشی از فهرستنویسی است بررسی شوندوپاسخ مناسب را دریافت دارند.

اصغر موسایی