«آلیس» در سرزمین اطلاعات-درباره مغز، اینترنت و آگاهی

درباره مغز، اینترنت و آگاهی

کافی است جست وجوگر این دنیای عجیب باشید؛ دنیایی که بی شباهت به سرزمین عجایب نیست. اکنون می توان از هر چیزی اطلاع یافت. دیگر امری مرموز یا کتابی سری وجود ندارد. همه چیز توسط تار عنکبوت های این دنیای نو (به قول «آلدوس هاکسلی») به یکدیگر متصل اند. به سخن دیگر، آگاهی به حد اعلای خود رسیده است و همین طور مانند جانوری خودتکثیریابنده، در حال بزرگ کردن خود است. شاید دنیای کنونی، بیش از پیش به فیلم ماتریکس برادران «واچوفسکی» شباهت پیدا کرده باشد.

از سوی دیگر در این دیگ درهم جوش، پدیده های عجیبی در حال سر برآوردن هستند. سایت هایی مانند فیس بوک و دیگر صفحات اجتماعی، مقیاس عینی این تغییر است زیرا اگر اینترنت ملغمه ای از هر چیز است و هر امر ناپیدایی را پیدا می کند، فیس بوک با برهم زدن حریم شخصی و از بین بردن مرز من و دیگری، عملا انسان را عریان می کند. ما به آسانی عضو فیس بوک می شویم. فقط کافی است ناممان را وارد کنیم، مشخصات عمومی خود را بنویسیم و رمزی را برای خود انتخاب کنیم، ناگهان وارد فضایی عجیب می شویم.

انگار در دسترس می شویم. برای من بسیار جالب است که ورود به این فضای عجیب، تا به این اندازه آسان است. ما با ورود به این فضا، عملا فردیت خود را از دست می دهیم و خود به خود از یک سری فرآیندهای مشترک پیروی می کنیم. صفحات موضوعاتی را به اشتراک می گذاریم، لایک می کنیم و سعی می کنیم به هر قیمتی تعداد دوستانمان را افزایش دهیم. انگار این موضوع اصلا مهم نیست که این دوستانی که نصفشان را هم نمی شناسیم، به عکس ها و نوشته های خصوصی ما دسترسی خواهند داشت و اصلا به نظر می رسد که این صفحات اجتماعی، عملا مفهوم امر خصوصی را زیر سوال برده است.

اگر کمی از دور به موضوع نگاه کنیم به نظر می رسد شکل آگاهی عوض شده است. بیایید به این موضوع دقیق تر نگاه کنیم. اینکه می گوییم من آگاهی دارم؛ یعنی خود را به عنوان فاعل انجام دهنده کاری می شناسم. آگاهی است که به تجربیات ما شکل می دهد و آنها را برای ما معنادار می کند. اما در متن آگاهی و پیوسته با آن، مفهوم خودآگاهی وجود دارد. به عبارت دیگر در سایه آگاهی است که مفهوم «من» شکل می گیرد. باید گفت فارغ از بحث های فلسفی، مفهوم آگاهی آنطور که «ادلمن» می گوید تنیده با سیستم پردازش در مغز است و این مغز با توانایی ها و محدودیت های خود است که به آگاهی و درنهایت به خودآگاهی شکل می دهد. باید گفت آگاهی به طور عمده ناشی از محدودیت های ماست. ما نمی توانیم پشت سرمان را ببینیم و همین محدودیت ساده دید در واقع نشان می دهد که ما فاصله مشخصی با جهان پیرامون و با دیگری داریم و آنطور که «گیبسون» می گوید همین محدودیت دید از علل به وجودآمدن مفهوم «من» است. حال در اینترنت این محدودیت دید از بین می رود. ما می توانیم همه چیز و همه جا را ببینیم. اینترنت فی نفسه فاصله ما با جهان را از بین می برد و صفحات اجتماعی به طور خاص، فاصله ما با دیگری را. اینگونه آگاهی دیگر بر مبنای ناتوانی های ما شکل نمی گیرد بلکه آگاهی مفهومی می شود رشدیابنده که اساسا بر مبنای توانایی های فضای مجازی است.

مغز ارگانی است که طی میلیون ها سال و بر اساس انتخاب طبیعی شکل گرفته است. به عبارت دیگر طبیعت بر اساس قوانین خود، به مغز فرم داده است. هوشمندی و در نهایت، خودآگاهی شاهکار طبیعت است. مفهوم انسان در سایه آگاهی او قابل تبیین است و همین آگاهی سبب می شود که او خود را از دیگری متمایز بداند. درست است که کسانی چون «جیمز لاولاک» و «لین مارگولیس» با تعریف «گایا» نوعی درهم تنیدگی زیستی را در سطح حیات به شکل یک کل مطرح می سازند، ولی آنچه این اندیشمندان می گویند، با آنچه فضای مجازی در حال به وجود آوردنش است، بسیار متفاوت است. به عنوان یک متخصص مغز و اعصاب و کسی که با بیماری های مغزی سروکار دارد، باید بگویم که مغز در عین توانایی هایش، به شدت شکننده و ناتوان است و می تواند سیستم پردازشش آنطور که «ویگوتسکی» و «لوریا» می گویند، بر مبنای تغییرات محیطی، تغییر کند. گاه فکر می کنم مغز ما دارد در میان این هجمه مجازی قابلیت خود را از دست می دهد.

حقیقتا من خودم نمی توانم یک روز را بدون اینترنت تصور کنم. فیلم تحسین شده «Her» نمونه اعلای آن چیزی است که برای مغز مهجور ما اتفاق خواهد افتاد. فضای رشدیابنده مجازی، نوع جدیدی از آگاهی را به وجود می آورد، آگاهی ای که مرز نمی شناسد و لحظه به لحظه بزرگ و بزرگ تر می شود. مغز ما نیز دیگر مولد آگاهی نیست بلکه به یکی از عوامل آن بدل شده است. سوال مهم اینجاست که آنچه این نوع جدید آگاهی را به ما ارایه می دهد تا چه میزان مبتنی بر حقیقت است؟ آیا آنچه هوش مصنوعی به وجود می آورد، این به فرمان درآوردن مغز، آگاهی است یا ضدآگاهی؟ ما ساعت ها پای کامپیوتر می نشینیم. در فضای اینترنتی به جست وجو می پردازیم، فارغ از اینکه این جهان به سهولت دست یابنده تا چه میزان مغز و بنیاد آگاهی ما را دچار تغییر می کند.

عبدالرضا ناصرمقدسی

متخصص مغز و اعصاب

روزنامه شرق ( www.sharghnewspaper.com )