فضـای ممـنوعه؟-واکاوی شبکه های اجتماعی در ایران

واکاوی شبکه های اجتماعی در ایران

با ورود اینترنت به ایران، رفته رفته تمایل به استفاده از آن به عنوان وسیله ای برای ارتباط، در میان کاربران بیشتر شد. روم های یاهو و یاهو منسجر، از اولین رسانه هایی بودند که حجم عظیمی از کاربران ایرانی را درگیر خود کردند.

اما با روی کار آمدن شبکه اورکات، مفهوم شبکه های اجتماعی، به طور گسترده میان کاربران ایرانی رواج پیدا کرد و در مدت کوتاهی آنقدر سریع رشد کرد که ایران پس از برزیل و آمریکا، سومین کشور فعال در اورکات شد.

اما نقطه عطف شبکه های اجتماعی در ایران زمانی بود که کاربران ایرانی همانند تمام مردم دنیا، همراه موج جدید استفاده از شبکه های اجتماعی معروفی همچون فیسبوک و توییتر شدند. این شروع یک جریان جدید بود؛ جریانی که باعث تولد شبکه های اجتماعی جدید فارسی زبان هم شد.

از دیپلماسی فیسبوکی تا تجارت

این روزها شبکه های اجتماعی یکی از عوامل ارتباط سیاستمداران با مردم کشورشان و حتی خارجیان هستند. وزیر امور خارجه کشورمان، محمد جواد ظریف در سه شبکه اجتماعی فیسبوک، توییتر و یوتیوب عضو است و فعالیت های گسترده اش در فیسبوک زبانزد عام و خاص شده است. اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور، از دیگر اعضای هیات دولت است که صفحه فیسبوکش توجه زیادی را جلب کرده است. رئیس جمهور نیز از شبکه های اجتماعی غافل نمانده و علاوه بر صفحه ای در فیسبوک، دو اکانت توییتر یکی به فارسی و دیگری به انگلیسی دارد که از آن طریق با مردم و فعالان وب در تماس است. اما قدرت شبکه های اجتماعی به جنبه های سیاسی محدود نمی شود. شبکه های اجتماعی علاوه بر کارکردهای سیاسی می توانند در ابعاد آموزشی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی نیز نقش داشته باشند. رواج تجارت الکترونیک و کسب و کارهای آنلاین، جنبه اقتصادی شبکه های اجتماعی را مهم تر از همیشه کرده است. شرکت ها، سازمان ها و صاحبان مشاغل کوچک از طریق شبکه های اجتماعی می توانند تراکنش و داد و ستد مالی وسیعی داشته باشند. علاوه بر این در بستر شبکه های اجتماعی تخصصی، ارتباطات صنفی شکل می گیرد که منافع اقتصادی بزرگی برای طرفین دربردارد. از دیدگاه تجاری نیز هر کاربر شبکه های اجتماعی می تواند یک مشتری بالقوه تلقی شود. داده های مربوط به رفتار کاربران در شبکه و تعاملات و علایق آنان می تواند منبع اطلاعاتی مهمی برای شرکت ها، سازمان ها و دولت ها باشد. از این رو کشف علایق انبوه کنشگران شبکه و قرار دادن محصولات و خدمات مورد نظر در معرض دید آنان، برای تولیدکنندگان محصولات و خدمات اهمیت ویژه ای دارد.

شبکه اجتماعی بازرگانان

قدرت اقتصادی شبکه های اجتماعی بر کسی پوشیده نیست، جالب آن که این روزها گویا ایران برای ورود به این حوزه پیشقدم شده است. در مراسم افتتاحیه نوزدهمین نمایشگاه الکامپ که از تاریخ چهاردهم تا هفدهم آذر در محل دائمی نمایشگاه های تهران برگزار شد، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، از اولین شبکه اجتماعی بازرگانان رونمایی کرد. شبکه اجتماعی bizbiznet قرار است با ایجاد فضایی تعاملی میان فعالان اقتصادی، مجالی برای توسعه کسب و کار در حوزه های مختلف اقتصادی فراهم کند. طبق گفته موسسان این شبکه اجتماعی، هرچند سایت علی بابا (وبسایتی برای بازرگانان که در کشور چین قرار دارد)، چندی پیش قسمتی برای کسب و کار راه انداخته، اما شبکه اقتصادی bizbiznet اولین شبکه اجتماعی در حوزه اقتصاد در سطح جهان است و نمونه مشابه خارجی ندارد و برخلاف بیشتر شبکه های اجتماعی فارسی، سازوکارش تقلیدی از شبکه های اجتماعی مطرح نیست.

شمشیر دو لبه

شبکه اجتماعی یک پدیده شوم نیست، در غیراین صورت تلاشی برای ایرانیزه کردن آن مورد عنایت خاص وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات قرار نمی گرفت. با توجه به هدف اولیه شبکه اجتماعی که کم کردن فاصله ها و نزدیک شدن به دهکده جهانی است، انحصار طلبی می تواند مفهوم اصلی شبکه های اجتماعی را نقض کند. قبل هر چیز باید دانست رسانه های اجتماعی نیز مانند هر پدیده دیگری، فرصت ها و تهدید های خود را دارند و نباید یکسره نفی شوند. بنابراین چگونگی استفاده از این پدیده باید مورد توجه قرار گیرد نه حذف آن. منتقدان باور دارند که شبکه های اجتماعی مانند شمشیر دو لبه هستند، یعنی همان طور که کارکرد های مثبت فراوانی دارند، می توانند آسیب زا نیز باشند. سخنان وزیر ارتباطات فناوری اطلاعات در گزارش صد روزه وزارتخانه خود نیز این کارکرد دوگانه را تائید می کند: «شبکه های اجتماعی در دنیای امروز بسیار فعال هستند و در ایران شبکه های اجتماعی خارجی در کل منفی نیست، یعنی اگر شما به فیسبوک یا توییتر مراجعه کنید بسیاری، یعنی ۷۰ تا ۸۰ درصد اطلاعات مفیدی دارند و خیلی از محققان تجربیاتشان را روی صفحه هایشان در دسترس قرار داده اند. البته در شبکه های اجتماعی خارجی صفحات نامناسب هم وجود دارد.»

واعظی به عنوان راهکار و برای شناخته تر شدن شبکه های اجتماعی داخلی چند بار در سخنانش اشاره کرده که باید شبکه های اجتماعی داخلی را گسترش دهیم: «من از همکارانم در دولت خواهش می کنم به شبکه داخلی روی بیاورند تا بتوانیم به تقویت آن بپردازیم.»

کلید موفقیت

با رشد روز افزون شبکه های اجتماعی و علاقه کاربران به آنها، بسیاری درصدد راه اندازی شبکه های اجتماعی بومی در کشورشان برآمدند. ایران نیز از این قاعده مستثنا نبوده و شبکه های مجازی ایرانی فراوانی مانند فیسبوک ایرانی، یونی کده، فیس نما، کلوب و... در داخل کشور راه اندازی شدند که البته هنوز نتوانسته اند به موفقیتی مشابه همتایان برتر جهانی خود دست یابند. دلایل نبود موفقیت آنها در یک نکته اساسی خلاصه می شود؛ این شبکه ها هم از لحاظ نامگذاری و هم ساختار و شکل ظاهری که از منابع اوپن سورس استخراج شده اند، در بهترین حالت تقلیدی از نمونه های برتر جهانی هستند. به همین دلیل وقتی بهترین نمونه آنها موجود است، کاربران کمتر به استفاده از نمونه های ایرانی آن رغبت نشان می دهند.

از طرفی دیگر، ویژگی بارز رسانه های اجتماعی این است که محتوا در آنها در سطح محلی منتشر اما در بعد جهانی توزیع می شود. طبق نظر استادان ارتباطات، رسانه اجتماعی پلتفرم توزیعی دارد و فناوری توزیع اطلاعات و محتوا، بومی و غیربومی ندارد. بنابراین خلاقیت و ساختن رسانه ای نو که قبلا تولید نشده است می تواند عامل موفقیت باشد، نه تکرار شبکه های اجتماعی معروف. برای رسیدن به این هدف، بخش خصوصی به دلیل رویکردی که نسبت به بازار دارد، نقش اصلی را ایفا می کند. به همین دلیل نیز بیشتر شبکه های اجتماعی مطرح دنیا در ابتدا و هنگام راه اندازی کاملا خصوصی بوده اند. در ایران نیز باید به این مدل اثبات شده بهای بیشتری داده شود تا بخش خصوصی، بیش از پیش به دنیای رسانه های اجتماعی وارد شود.

مدل ایرانی

همان طور که گفته شد در ایران شبکه های اجتماعی متفاوت و متنوعی راه اندازی شده اند. کلوب، آپارات، پارس کلاب، فیس نما، آشیون، دوره، هم میهن، فیس پیج، ایرها و... از آن جمله هستند. محمود واعظی، وزیر ارتباطات نیز همان گونه که در مراسم افتتاحیه الکامپ ۹۲ اعلام کرد، در چهار شبکه اجتماعی داخلی عضو شده است. او روز شنبه، شانزدهم آذرماه در این شبکه های اجتماعی حاضر شد و به صورت آنلاین با مخاطبان ارتباط برقرار کرد. وزیر ارتباطات هر روز در شروع کار، یک ساعت از وقت خود را به تعامل با مردم از طریق شبکه های اجتماعی صرف می کند و با توجه به بازخوردی که از آنها می گیرد، ممکن است زمان بیشتری نیز بگذارد. در این صفحات نیز مانند دنیای واقعی بیشتر پرسش های کاربران درباره فیلترینگ و میزان گستردگی آن، سرعت پایین اینترنت، قیمت بالا و مشکلاتی از این دست است. جالب این که آقای وزیر علاوه بر پاسخ به کاربران دو سوال نیز در صفحات خود مطرح کرده تا با نظرات مردم بیشتر آشنا شود. این دو پرسش عبارتند از چگونه برای شبکه های داخلی اعتمادسازی کنیم و با مشخصات خود وارد شویم؟ و چگونه وقتی را که برای این ارتباط می گذاریم مفید و ثمربخش باشد؟ در ادامه با شبکه های اجتماعی که وزیر ارتباطات در آنها عضو شده آشنا می شویم:

سایت اینترنتی کلوب دات کام یکم دی ماه ۱۳۸۳ بر پایه نیازهای امروزی کاربران اینترنتی ایرانی راه اندازی شد تا به عنوان سایتی برای ارتباط ایرانیان و فارسی زبانان جهان بتواند بستری برای تبادل اطلاعات، نیازها، کالا و خدمات، آشنا شدن با همکاران، دوستان قدیمی و... به وجود آورد.

گفته می شود کلوب دات کام با بیش از دو میلیون و ۵۰۰ هزار عضو، بزرگ ترین جامعه مجازی ایرانیان است.

در یک نگاه کلی، بسیاری از شبکه های اجتماعی فارسی زبان به دلیل عدم استقبال، به صورت طرح های نیمه کاره رها شده اند. در میان شبکه های غیرفعال می توان به شبکه اجتماعی فیسبوک ایران با نشانی اینترنتی facebook.poemse.com، فیسبوک دات.آی .آر و شبکه اجتماعی مجازی دانشجویان ایرانی اشاره کرد.

شبکه اجتماعی آپارات، یک سرویس اشتراک ویدئوست که موسسه توسعه تجارت الکترونیک صبا آن را راه اندازی شده است. این شرکت، شبکه های اجتماعی دیگری مانند کلوب دات کام و میهن بلاگ را نیز در اختیار دارد. در آپارات که سیستمی مشابه یوتیوب دارد می توانید، ویدئوهای خود را با دیگران به اشتراک بگذارید و دیگر کاربران را به صورت اختصاصی از ویدئوهای خود مطلع کنید.

زیگور با ایجاد یک حساب کاربری در پورتال زیگور به هفت نوع از خدمات شامل پردیس زیگور، صفحه یک اخبار، سررسید زیگور، تماشاخانه زیگور، نگارخانه، نامه زیگور و طربخانه زیگور دسترسی دارید. با استفاده از این شبکه اجتماعی می توانید به دوستان و خانواده خود نزدیک تر شوید و لحظات مهم زندگی را با افرادی که دوست دارید به اشتراک بگذارید. زیگور، خدماتی مانند اطلاع از به روزترین اتفاق ها، تنظیم برنامه خود، به اشتراک گذاشتن، یافتن و تماشای ویدئوها، عکس گرفتن از لحظات طلایی، نامه نوشتن به آشنایان و شنیدن صدای جهان را در اختیار کاربران قرار می دهد.

تبیان از دیگر شبکه های اجتماعی فارسی است و طبق آمار منتشر شده از سوی سایت آن، تا نوزدهم مهر نزدیک به ۱۶ هزار عضو داشته است. شبکه اجتماعی تبیان چند امکان که شامل گفت وگو، بارگذاری صوت با حجم پنج مگابایت و فرمت MP۳، نظردهی به مقالات و همه پرسی در مورد موضوعات روز، نظرسنجی و... است را در اختیار کاربران خود قرار می دهد. این شبکه، ساختار و شکلی شبیه فیسبوک دارد. گفتنی است شبکه اجتماعی تبیان سال ۱۳۹۰ راه اندازی شده است.

مائده گیوه چین

روزنامه جام جم ( www.jamejamonline.ir )